Trên mảnh đất Để Xuyên trù phú, có một nơi giữ cho hồn quê luôn vẹn nguyên – đó là đền thờ các vị Thành hoàng. Đền không chỉ là nơi thờ tự, mà còn là câu chuyện sống động về một thời cha ông khai khẩn, dựng làng, hi sinh vì dân, vì nước. Mỗi lần bước vào đền, người ta như chạm vào cội nguồn thiêng liêng, cảm nhận rõ nhịp đập của lịch sử trong lòng quê hương.
Không chỉ đơn thuần là nơi thờ phụng, đền Để Xuyên còn là trung tâm sinh hoạt cộng đồng của làng. Bởi làng Để Xuyên không có đình, nên đền trở thành nơi thờ chung Thành hoàng – những bậc tiền nhân có công với dân, với nước. Từ bao đời nay, mọi việc hệ trọng của làng đều diễn ra tại đền: phân chia chỗ ngồi cao thấp, hay việc con trai đủ 18 tuổi mới được đến đền tham gia công việc làng. Chính vì thế, đền làng đã trở thành biểu tượng văn hóa, nơi gửi gắm đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, nhắc nhở bao thế hệ về công đức của tổ tiên.
Theo Thần tích, Thần sắc hiện lưu trữ tại Viện Thông tin Khoa học xã hội Việt Nam (mã số TT-TS FQ40 18/X,62), đền Để Xuyên thờ năm vị Thành hoàng. Trước hết là Trang Định Công (húy Duy Ninh) – người cùng tùy tướng Đặng Xa Lâu và tướng Trịnh Đống Thung đã về trang Đáy Xuyên xây dựng đồn lũy, chiêu mộ hiền tài ra phù vua giúp nước. Sau 16 năm vua lên ngôi và trị vì, ba ông cùng đi kinh lý các địa phương, rồi bị kẻ thù sát hại và cùng hóa vào ngày 06/11. Tiếp đến là Quan Thái giám Phạm Phổ Tế thời nhà Trần – người chiêu dân lập ấp, xây dựng trang khu Đày Xuyên (sau đổi thành Đế Xuyên, rồi Để Xuyên như ngày nay). Và cuối cùng là Thủy thần Nam Hải linh hiển ứng Đại vương Thượng đẳng thần, vị thần âm phù Thái tử Trang Định Công và dân làng Để Xuyên, ban phúc cho dân làng qua bao đời.
Nhằm tưởng nhớ công lao to lớn ấy, năm 1548, triều đình đã ban sắc chỉ cấp 5 lạng vàng và 300 quan tiền cho làng để xây dựng đền thờ, mua đất hương hỏa, bảo đảm việc quốc giỗ muôn đời sau. Đến đời vua Lê Thế Tông, các vị thần được gia phong mỹ tự, sắc phong ghi rõ:
- Tiến phong Đương cảnh Thành hoàng Trang Định Công trung quốc hiển ứng Đại vương Thượng đẳng thần.
- Phong Đương cảnh Thành hoàng Xa Lâu hiển ứng Đại vương Trung đẳng thần.
- Phong Đương cảnh Thành hoàng Đống Thung hiển ứng Đại vương Trung đẳng thần.
- Phong Bản cảnh Thành hoàng Nam Hải linh hiển ứng Đại vương Thượng đẳng thần.
- Phong bản cảnh Thành hoàng Phổ Tế linh ứng Đại vương Thượng đăng thần.
Kể từ đó, đền Để Xuyên trở thành nơi linh ứng, được nhiều triều đại ban thêm mỹ tự, tổng cộng đến 19 đạo sắc phong – một minh chứng cho sự tôn kính và công lao vĩ đại của các ngài. Chính vì vậy, đền Để Xuyên được nhân dân suy tôn là Đền Cả trong Ngũ linh từ huyện Tiên Lãng xưa.
Ngày nay, bước chân vào đền, giữa hương trầm nghi ngút, người ta như thấy bóng dáng tiền nhân vẫn lặng lẽ dõi theo con cháu. Nơi đây không chỉ lưu giữ một thời mở đất, giữ nước, mà còn truyền cảm hứng để lớp lớp thế hệ biết yêu quê hương, gìn giữ thuần phong mỹ tục. Và hơn hết, đền như một lời nhắn nhủ đầy sức nặng: hãy trân trọng di sản cha ông, giữ gìn di tích, truyền dạy cho con cháu đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, để Để Xuyên mãi là miền quê an lành, trù phú và rạng rỡ trong hành trình phát triển của mai sau.